Σε αρκετές περιπτώσεις αντίλογου, έχω αναφερθεί συχνά στο γεγονός ότι η ελληνική κοινωνία είναι συγχυσμένη, πολλές φορές χωρίς να ξεκαθαρίζω τί εννοώ. Επειδή η συγκεκριμένη σύγχυση είναι πολυεπίπεδη και αφορά πολλά θέματα ταυτόχρονα, θα μπορούσαμε να ξεκινήσουμε με το σημαντικότερο ίσως από όλα. Αυτό της κοινωνικής δικαιοσύνης.
Η έννοια της κοινωνικής δικαιοσύνης δεν έχει κάποιον σαφή ορισμό, δεδομένου ότι ανά καιρούς, διάφορες κοινωνιολογικές σχολές και κοινωνικές ομάδες, της προσάπτουν διαφορετικούς ορισμούς που είναι κυρίως υποκειμενικοί. Επίσης, κάθε έννοια που περιλαμβάνει την έννοια της «κοινωνίας», αναπόφευκτα καταλήγει σε «θολά» συμπεράσματα μιας και περιλαμβάνει ένα σύνολο ατόμων με διαφορετικές ικανότητες και ανάγκες. Ως εκ τούτου, δεν υπάρχει κάποια αντικειμενική αξία σε αυτή την έννοια, με αποτέλεσμα να γίνεται συνήθως εύκολο εργαλείο λαϊκισμού για πολιτικούς δημαγωγούς ή ιδεολογικές ομάδες.
Η καλύτερη και αντικειμενικότερη προσέγγιση για την αποσαφήνιση της κοινωνικής δικαιοσύνης μπορεί να γίνει σταδιακά, βήμα – βήμα, ξεκινώντας από κάποιες γενικότερες διαπιστώσεις και προχωρώντας σε πιο ειδικές περιπτώσεις. Στο τέλος βέβαια πάλι δεν θα υπάρξει ένα σαφές συμπέρασμα, αλλά σίγουρα θα έχει γίνει μία ασφαλής οριακή προσέγγιση με περιθώριο εξέλιξης και σαφείς στόχους για τα άτομα της εκάστοτε κοινωνίας.
Στη βάση αυτής της αναλυτικής πυραμίδας υπάρχει μία βασική παρεξήγηση. Ότι σε μία κοινωνία όλοι οι άνθρωποι πρέπει να είναι ίδιοι και ίσοι. Όσον αφορά την ομοιογένεια, κάτι τέτοιο είναι φύσει αδύνατο, καθώς ο κάθε άνθρωπος έχει διαφορετικό εγκέφαλο, διαφορετικό τρόπο σκέψης, διαφορετικές εμπειρίες, διαφορετικό βιωτικό επίπεδο και διαφορετική παιδεία που με τη σειρά τους οδηγούν σε διαφορετικές ανάγκες, ικανότητες και φιλοδοξίες. Αντιθέτως, όσον αφορά την ισότητα, το ζητούμενο είναι και πρέπει πάντα να παραμένει η θέσπιση αυτής.
Ιστορικά, από την εισαγωγή του πολιτισμού στην ανθρωπότητα, ξεκίνησε μία σχετικά ανοδική πορεία προς την επίτευξη της ισότητας ανάμεσα στα μέλη μίας κοινωνίας. Στην πορεία αυτή, μεσολάβησαν πολλές και μεγάλες περίοδοι οπισθοδρόμησης, παρακμής, σκοταδισμού και εκμετάλλευσης, αλλά σε γενικές γραμμές, συγκρίνοντας εποχές του παρελθόντος και του παρόντος, είναι εμφανές πως έχει σημειωθεί πρόοδος, με σημαντικότερο γεγονός της σύγχρονης ιστορίας, προς την κατεύθυνση αυτή, τη Γαλλική Επανάσταση. Φυσικά τα περιθώρια είναι ακόμα πολύ μεγάλα για όλες τις κοινωνίες του πλανήτη.
Άρα ξεκινάμε με την παραδοχή, ότι σε μία κοινωνία δεν είμαστε όλοι ίδιοι, αλλά πρέπει να είμαστε ίσοι. Όμως ίσοι ως προς τί; Ίσοι ως προς ένα σύστημα νόμων, θεσμών και αξιών που μπορεί να περιλαμβάνει όσους περισσότερους ανθρώπους είναι δυνατόν και συνεχώς μεταλλάσσεται ώστε να περιλαμβάνει ακόμα περισσότερους.
Σε αυτό ακριβώς το σημείο υπάρχει μία λεπτή γραμμή που δημιουργεί συχνά παρεξηγήσεις, και έχει να κάνει με την αναγκαιότητα ύπαρξης η μη θεσμών και νόμων. Αν και ακούγεται σύνθετο, το ερώτημα αυτό θα μπορούσε να διατυπωθεί πιο απλουστευμένα ως εξής: Τα φανάρια είναι αναγκαία στους δρόμους; Οι άνθρωποι που απαντάνε ναι ή όχι, χρησιμοποιούν την ίδια επιχειρηματολογία που θα χρησιμοποιούσαν και στο αρχικό ερώτημα παρόλο που ακούγεται πιο σύνθετο.
Ας κρατήσουμε τα φανάρια στην άκρη, για να πάμε ένα επίπεδο πιο πάνω στην πυραμίδα που έχει να κάνει με τις ελευθερίες του ατόμου στην κοινωνία. Όπως το ζητούμενο στο αρχικό στάδιο ήταν η ισότητα, έτσι και η ατομική ελευθερία θα πρέπει να διασφαλίζεται σε όλο το εύρος της κοινωνίας. Με τον τρόπο αυτό δεν αυξάνεται μόνο η προσωπική ευημερία του ατόμου και οι ορίζοντές του, αλλά και η ευημερία της υπόλοιπης κοινωνίας. Σε ένα ιδανικό φιλελεύθερο κοινωνικό σύστημα, οι ατομικές ελευθερίες θα πρέπει να είναι όσο πιο απεριόριστες γίνεται, έχοντας όμως υπόψη και το γνωστό κλισέ που λέει ότι η ελευθερία του ενός σταματάει εκεί που ξεκινάει η ελευθερία του άλλου. Άρα, ένας στοιχειώδης περιορισμός πρέπει να υπάρχει, αλλά αυτός ο περιορισμός πρέπει να είναι όσο πιο μικρός γίνεται, διατηρώντας ταυτόχρονα την κοινωνική συνοχή.
Και κάπου εδώ είναι που αρχίζουν και μπλέκουν τα φανάρια, οι πολιτικές και ιδεολογικές σκοπιμότητες, και γενικώς παράγεται άφθονη τροφή για συνεχή αντιπαράθεση και κοινωνική σύγκρουση. Διότι η έννοια της κοινωνικής συνοχής, όπως και η έννοια της κοινωνικής δικαιοσύνης, χρησιμοποιείται συνεχώς βάσει ιδεολογικών σκοπιμοτήτων, χωρίς κανείς να λέει το αυτονόητο. Ότι, δηλαδή, κοινωνική συνοχή σημαίνει απλά μία ισορροπημένη κοινωνία, όπου υπάρχει ισονομία και ελευθερία σε ένα μέγιστο βαθμό ο οποίος όμως δεν περιορίζει την ισότητα ή την ελευθερία ενός ή μίας ομάδας ατόμων, διατηρώντας όμως ταυτόχρονα μία αξιοπρεπή διαβίωση για όλους. Οποιοσδήποτε άλλος ορισμός, ή χρήση της κοινωνικής συνοχής, κυρίως από πολιτικάντζες διαφόρων χώρων (ακόμα και αντιπάλων), μπορεί να ερμηνευτεί μόνο ως δημαγωγικός προς συγκεκριμένα συμφέροντα με κανένα ουσιαστικό αποτέλεσμα.
Πλησιάζοντας προς την κορυφή, και έχοντας ως υπόβαθρο όλα τα παραπάνω, εφόσον μιλάμε για μία κοινωνία που έχει κατακτήσει μία υποτυπώδη ισονομία και ένα υποτυπώδες σύνολο ατομικών ελευθεριών, τίθεται το εξής ερώτημα. Θέλουμε αυτή η κοινωνία να απολαμβάνει ισότιμα και ισάριθμα όλα τα πνευματικά και υλικά αγαθά που παράγει ή θέλουμε μία κοινωνία που παρέχει ίσες ευκαιρίες στην απολαβή πνευματικών και υλικών αγαθών; Όσοι απαντάνε το δεύτερο, απλοποιούν το όλο σύστημα καθώς το ζητούμενο παραμένει η δημιουργία ενός συστήματος που παρέχει ίσες ευκαιρίες, στο οποίο το κάθε άτομο είναι ελεύθερο να κάνει τις επιλογές του και να αξιοποιήσει ανάλογα ή όχι τις ικανότητές του, λαμβάνοντας ή όχι τον αντίστοιχο πλούτο. Όσοι απαντάνε το πρώτο, αναπόφευκτα δημιουργούν μία σειρά από άλλα ερωτήματα. Αυτόν τον πλούτο που θα μοιράζεται ισόποσα η κοινωνία, ποιος θα τον παράγει; Και αν τον παράγει η ίδια η κοινωνία, πώς γίνεται ο καταμερισμός εργασιών; Διότι σε αυτή την περίπτωση ένα άτομο με περισσότερες ικανότητες αναγκαστικά καταβάλει μεγαλύτερη προσπάθεια για την διάχυση των ικανοτήτων του προς τα κάτω, άρα μία τέτοια θέση δεν θα ήταν και τόσο αξιοζήλευτη, άρα πολύ πιθανό οι άνθρωποι που θα είχαν την ικανότητα να παράγουν, απλά θα επέλεγαν να μην παράγουν.
Για να τεθεί πιο ρεαλιστικά το ερώτημα, ας πάρουμε το παράδειγμα της εξαγγελίας του ΚΚΕ για 1250 ευρώ επίδομα ανεργίας και 1400 ευρώ κατώτατο μισθό. Ποιος ανόητος θα επέλεγε την εργασία για 150 ευρώ παραπάνω; (Η ερώτηση είναι ρητορική).
Έχοντας όλο αυτό το υπόβαθρό, κάπου εκεί ψηλά βρίσκεται και η κοινωνική δικαιοσύνη που περιλαμβάνει όλους αυτούς τους παράγοντες ισονομίας, ελευθεριών και ίσων ευκαιριών. Και προφανώς, όσο πιο σύνθετα είναι τα ερωτήματα που αφορούν αυτά τα υπόβαθρα, τόσο πιο σύνθετος είναι και ο ορισμός της κοινωνικής δικαιοσύνης. Αν δει κανείς τη δυσκολία να απαντηθούν αυτά τα ερωτήματα σε ατομικό επίπεδο, μπορεί να καταλάβει πόσο πιο δύσκολο γίνεται το εγχείρημα όταν πρέπει να απαντηθούν σε κοινωνικό.
Δεν αμφισβητεί κανείς ότι η συντριπτική πλειοψηφία των ανθρώπων θέλει απλά να ευημερεί και να είναι ευτυχισμένη μέσα σε μία δίκαιη κοινωνία. Όπως και κανείς δεν αμφισβητεί, ότι μαζί με τα εγωιστικά, κυριαρχικά και αλαζονικά αισθήματα του ανθρώπου, συνυπάρχουν και αυτά της αλληλεγγύης, της κοινωνικότητας και της συμπαράστασης. Αυτά είναι καθαρά βιολογικές ανάγκες, με τις κοινωνικές τους προεκτάσεις. Εάν το ζητούμενο είναι, αυτή η ευημερία να πλαισιώνεται από τον πολιτισμό, τότε θα πρέπει να βρίσκουμε τρόπους να κινούμαστε ανοδικά στην πυραμίδα. Εάν το ζητούμενο είναι να αλλάξει πρόσωπο ολοκληρωτικά ο συγκεκριμένος πολιτισμός, και αυτό είναι θεμιτό, εφόσον όμως υπάρχουν αντίστοιχες, καλύτερες εναλλακτικές προτάσεις. Υπάρχει βέβαια και η άποψη, ότι ο άνθρωπος ήταν πιο ευτυχισμένος προτού το πολιτισμικό στοιχείο εισέλθει στη ζωή του πριν μερικές χιλιάδες χρόνια, η οποία είναι μεν σεβαστή αλλά επί της παρούσης, δεν προσφέρει σε κάτι εκτός ίσως από μία πιθανή παγκόσμια ανάγκη για το οριστικό ξεφόρτωμα του πολιτισμού. Κάτι τέτοιο όμως, βρίσκεται σχεδόν στο κέντρο της σφαίρας της φαντασίας.
