Υπάρχουν κάποια βιβλία που αναπόφευκτα σε οδηγούν σε νέους δρόμους συνειδητοποίησης της πραγματικότητας. Κυρίως όταν έχεις σχηματίσει από μόνος σου μία αντίληψη για ένα θέμα αλλά με διάφορα σκόρπια κομμάτια εδώ και κει, και ξαφνικά διαβάζεις ένα κείμενο που δένει τα κομμάτια μαζί. Ένα τέτοιο βιβλίο είναι και το «Δοκίμιο Περί Ανθρώπινης Βλακείας» του Carlo M. Cipolla*, το οποίο σε κάποια φάση της ζωής μου, ήρθε να βάλει στη θέση τους διάφορες σκόρπιες σκέψεις που είχα σχετικά με έναν από τους μεγαλύτερους χαοτικούς παράγοντες του σύμπαντος· την ανθρώπινη βλακεία.
Ως έννοια, της έχουν αποδοθεί πολλοί και διάφοροι ορισμοί. Αρκετοί μάλιστα από αυτούς δημιουργούν την ψευδαίσθηση ότι η βλακεία συσχετίζεται με τον δείκτη νοημοσύνης ή το μορφωτικό επίπεδο ενός ανθρώπου. Στην πραγματικότητα όμως, ο σαφέστερος ορισμός δίνεται από τον Cipolla στον Τρίτο Θεμελιώδη Νόμο της Ανθρώπινης Βλακείας (βλ. παρακάτω) ως εξής:
«Ένα ηλίθιο άτομο είναι ένα πρόσωπο που προκαλεί ζημιά σε ένα άλλο πρόσωπο ή ομάδα προσώπων χωρίς ταυτόχρονα να εξασφαλίζει κάποιο πλεονέκτημα για το ίδιο· πολλές φορές, μάλιστα, το ίδιο υφίσταται μίαν απώλεια».
Έχοντας αυτό κατά νου, μπορούμε να προχωρήσουμε σε μία ανάλυση προκειμένου να καταλήξουμε σε ένα σύνολο νόμων, όπως αυτοί διατυπώθηκαν από τον Cipolla, που ενδεχομένως να εντάσσονται στο ίδιο επίπεδο με την «Ενοποιημένη Θεωρία των Παντών», όταν αυτή ανακαλυφθεί κάποια στιγμή από τους Φυσικούς. Τους 5 Θεμελιώδεις Νόμους της Ανθρώπινης Βλακείας.
Ο 1ος Νόμος
«Πάντα και αναπόφευκτα ο καθένας από μας υποτιμά τον αριθμό των ηλίθιων ατόμων που κυκλοφορούν».
Παραδεχτείτε το. Η μικρή φούσκα λογικής του μικρόκοσμού μας, που περιλαμβάνει έναν κλειστό κύκλο από συζητήσιμα άτομα κάποιας αντίληψης, κάθε μέρα μικραίνει όλο και περισσότερο. Γιατί σε ένα τυχαίο κοινωνικό σύνολο με πεπερασμένο αριθμό ανθρώπων, οποιοδήποτε αυθαίρετο ποσοστό θεωρήσουμε εμείς ότι είναι ηλίθιο, η πραγματικότητα θα μας προσθέτει συνεχώς ένα ποσοστό παραπάνω.
Ο 2ος Νόμος
«Η πιθανότητα να είναι ένα συγκεκριμένο πρόσωπο ηλίθιο είναι ανεξάρτητη από οποιοδήποτε άλλο χαρακτηριστικό του ίδιου προσώπου».
Η κοινωνία, και κατ’ ακολουθία η ζωή θα ήταν πολύ πιο όμορφη και βολική αν κάποια επίκτητα χαρακτηριστικά εξάλειφαν την βλακεία. Η πραγματικότητα όμως έχει άλλη άποψη. Δεν έχει σημασία αν κάποιος έχει 10 πτυχία, ή κατέχει υψηλή θέση ευθύνης ή IQ 200. Επίσης δεν έχει σημασία η οικονομική κατάστασή του, η φυλή του ή ο σεξουαλικός προσανατολισμός του. Η βλακεία είναι μία equal opportunities έννοια και δεν κάνει τέτοιου είδους διακρίσεις.
Ο 3ος (και χρυσός) Νόμος
Επαναδιατυπώνεται για λόγους συνοχής:
«Ένα ηλίθιο άτομο είναι ένα πρόσωπο που προκαλεί ζημιά σε ένα άλλο πρόσωπο ή ομάδα προσώπων χωρίς ταυτόχρονα να εξασφαλίζει κάποιο πλεονέκτημα για το ίδιο· πολλές φορές, μάλιστα, το ίδιο υφίσταται μίαν απώλεια».
Αυτός είναι και ο κανόνας που κάνει τη λεπτή διαφορά μεταξύ ενός βλάκα και ενός μη-βλάκα. Και φυσικά συνδέεται άμεσα με την ικανότητα αντίληψης της πραγματικότητας ενός ατόμου, αφού μέσω αυτής μπορεί να ρυθμίζει τις πράξεις του με τρόπο ώστε αυτές να αποφέρουν ταυτόχρονα εποικοδομητικά στοιχεία τόσο για αυτόν όσο και για τους γύρω του.
Άλλωστε, ο λόγος που ένας βλάκας γίνεται εκνευριστικός, δεν είναι τόσο για το γεγονός ότι μία πράξη του μπορεί να βλάπτει εμάς έμμεσα ή άμεσα, αλλά επειδή μπορούμε να δούμε πως από την ίδια πράξη βλάπτεται και ο ίδιος χωρίς να το καταλαβαίνει. Είναι το συναίσθημα που νοιώθεις όταν βρίσκεσαι σε ένα δωμάτιο με έναν βλάκα που επεξεργάζεται μία χειροβομβίδα, και ενώ του λες να μην τραβήξει την περόνη, αυτός για κάποιον αψυχολόγητο λόγο την τραβάει επίτηδες, χωρίς βέβαια να καταλαβαίνει σε τί χρησιμεύει η περόνη, και σε κοιτάει με το βλέμμα «Χα! Την τράβηξα». Ο εκνευρισμός που δημιουργεί η υποτίμηση μίας βλακώδους πράξης, είναι στην ουσία αυτός που μας οδηγεί και στον επόμενο Νόμο.
Ο 4ος Νόμος
«Τα μη ηλίθια άτομα υποτιμούν πάντα τη βλαπτική ενέργεια των ηλίθιων ατόμων. Ιδίως οι μη ηλίθιοι ξεχνούν διαρκώς ότι σε οποιαδήποτε στιγμή και τόπο και σε οποιαδήποτε περίσταση η συναναστροφή και/ή ο συγχρονισμός με ηλίθια άτομα αποδεικνύεται ασφαλώς ένα σοβαρότατο σφάλμα».
Η βλακεία είναι σαν τον παραλογισμό. Είναι απρόβλεπτη άρα ανίκητη. Όσο και αν θεωρεί κανείς ότι μπορεί να αποφύγει έναν βλάκα και τις πράξεις του, πλανάται οικτρά. Και αυτό το απρόβλεπτο είναι που συντελεί στην κορύφωση του προαναφερθέντος εκνευρισμού. Διότι, ο βλάκας όπως και ο παράλογος, δεν αντιμετωπίζονται με κανένα επίπεδο λογικής. Ο βλάκας αντιμετωπίζεται με περισσότερη βλακεία, αλλά αυτό φυσικά έχει ως αποτέλεσμα την αύξηση της γενικότερης βλακείας στο όλο σύστημα, οπότε νικητής πάλι βγαίνει ο βλάκας.
Σε αυτό το σημείο, αξίζει να κάνουμε μία μικρή ανάλυση για τον συσχετισμό τύπων ανθρώπων και πράξεών τους. Έστω ένα καρτεσιανό σύστημα αξόνων, πάνω στο οποίο τοποθετούμε τον Τάδε. Ο Χ άξονας μετράει το όφελος που εξασφαλίζει ο Τάδε από τη δράση του. Ο Υ άξονας μετράει το όφελος που εξασφαλίζει ένα άλλο άτομο ή ομάδα ατόμων ως συνέπεια της ίδιας δράσης από τον Ταδε. Ας εξετάσουμε τις 4 περιπτώσεις όπως αυτές διαφαίνονται από το παρακάτω διάγραμμα.
Α: Ο Τάδε κάνει μία πράξη από την οποία ο ίδιος δεν εξασφαλίζει κάποιο όφελος, αλλά εξασφαλίζουν όφελος οι άλλοι (αρνητικό Χ, θετικό Υ). Ο Τάδε με αυτή την πράξη συμπεριφέρεται ως αμόρφωτος.
Β: Ο Τάδε κάνει μία πράξη από την οποία και αυτός και οι άλλοι εξασφαλίζουν όφελος (θετικό Χ, θετικό Υ). Ο Τάδε με αυτή την πράξη συμπεριφέρεται ως έξυπνος.
C: Ο Τάδε κάνει μία πράξη από την οποία ούτε αυτός, ούτε οι άλλοι εξασφαλίζουν όφελος (αρνητικό Χ, αρνητικό Υ). Ο Τάδε με αυτή την πράξη συμπεριφέρεται ως ηλίθιος.
D: Ο Τάδε κάνει μία πράξη από την οποία αυτός εξασφαλίζει κάποιο όφελος, αλλά εις βάρος του οφέλους των άλλων (θετικό Χ, αρνητικό Υ). Ο Τάδε με αυτή την πράξη συμπεριφέρεται ως κακοποιός.
Εξετάζοντας πλέον την ευημερία μίας ολόκληρης κοινωνίας με μία απλή μακροανάλυση του ανωτέρω διαγράμματος μπορούμε να δούμε ότι σε γενικές γραμμές η μεγαλύτερη πηγή δράσεων με κόστος για την ίδια την κοινωνία δεν προέρχεται από τον κακοποιό, όπως ίσως θα περίμενε κανείς. Έτσι, με ασφαλή τρόπο μπορούμε να καταλήξουμε στον τελευταίο και συμπερασματικό νόμο...
Ο 5ος Νόμος
«Το ηλίθιο άτομο είναι ο πιο επικίνδυνος τύπος ανθρώπου που υπάρχει».
Με ένα μικρό παράρτημα: «Ο βλάκας είναι πιο επικίνδυνος από τον κακοποιό».
Για μία λεπτομερέστερη ανάλυση των 5 νόμων, με περισσότερες περιγραφές, διαγράμματα και παραδείγματα, θα συνιστούσα την ανάγνωση του αναφερόμενου βιβλίου.
Υστερόγραφο
Το γεγονός ότι αυτή η ανάρτηση δημοσιεύεται λίγες μόλις μέρες πριν τις επερχόμενες εκλογές δεν είναι καθόλου τυχαίο. Ειδικά αν λάβουμε υπόψη ορισμένους από τους νικητές που θα προκύψουν.
* Carlo M. Cipolla, “Δοκίμιο Περί Ανθρώπινης Βλακείας” (Allegro Ma Non Troppo), Εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα, 1995, ISBN: 960-344-140-6
